Skogbruksbygda Bø

Klas Eika (1940) hadde mange arbeidsdagar i skogen på Uvdalsheia frå 1955 og framover. Han fortel:

Sjølve hogsten var ofte på hausten etter at innhausting og anna arbeid på gardane var ferdig. Ein la opp tømmeret i leggur, og når vinteren og snoen kom, køyrde ein tømmeret fram til elva. Så blei tømmeret fløytt tidleg på våren. Det hendte av og til at me hogg tidleg på sommaren. Det kalla me sevjehøgging, for da var trea fulle av sevje. Dei trea var svært lette å fløyte, og dei gjekk rett til slip (papirproduksjon). Den siste fløytinga i Eikja-elva var våren 1962. Når me høgg om hausten, låg me i tømmerhytta heile veka. Me sto opp og stulla hesten klokka 6. Hesten åt i omtrent ein time medan me åt frukost. Me hadde brød, margarin, ost, sukker og kaffe med oss til mat. Så var det ut etterpå, og hesten fekk eta i 45 minutt midt på dagen, samstundes med at me åt niste. Me var tilbake til hytta før det blei mørkt, og til middag hadde me ofte flesk og jordeple, og flåtet (fleskefettet) blei bruka i nokre kraftige sausar. Så var det å ta oppvasken etterpå. I 8–9-tida var me ut og stulla hesten igjen. Kveldane kunne bli noko lange på hytta når det blei tidleg mørkt.

Klær

På vinteren gjekk me i vadmålsbukser og puttisar som blei veiva rundt beina, og lestøvlar. På overkroppen hadde me heimastrikka genser, og eg trur kanskje at det var fleire som byrja å gå med islender på den tida. Vinteren var kaldare og med meir sno enn nå.

Hesten

Hesten kunne ta ein god kubikk i lasset. I nokre motbakkar måtte ein tvivende slik at han drog halve lasset opp bakken, snudde og henta resten av lasset. I bratte nedoverbakkar bruka me ein vrest under meien på sleden som brems. Slike bakkar kalla me for vrestebakkar. Vresten gjorde at lasset ikkje skaut (skuva) så på hesten ned bakken. Var bakkana bratte, måtte ein bruke vrest på begge meiane på sleden. I somme tilfelle måtte det òg slåast på ein toppvrest langt bak på tømmervenda (lasset) i dei alle brattaste bakkane. Ein vrest er ein grov kjetting med krok i enden. Biletet er truleg frå midten av 1940-åra, og der kan du sjå ein dølahest med stubbslede (samme type som står utanfor museet). På sleden kan ein sjå fastgjorda (fastspent) ei sliske (grind) som i bakkant ligg på ei dubbe (liten slede). Dette utstyret blei bruka til å køyre lagved (60 cm ved) heim frå skogen der denne veden hadde vore stabla i lag. 1 famn er eit lag på 4 meter lengde og 1 meter høgde. Det var visst eit godt dagsverk å felle, kabbe, kløyve og lø opp ei famn ved på ein dag.

Merking og måling

Tømmermålaren merka stokken etter kvalitet. Sulfat var den aller dårlegaste furuslipen. Tømmermålaren hadde ei holpipe som han laga merke med dersom han straffa ein stokk. Han kunne av og til halde att somme tømmerlegger, viss han meinte at det ikkje var tørt nok til å komme i vatnet. Resultatet av målinga kom omtrent 14 dagar etterpå, i april/mai. Oppgjøret for tømmeret blei utbetalt 10. juni kvart år.

Merkeøksene blei bruka for å merke tømmeret etter kva for sagbruk stokken skulle til. Ein slo 3 høgg i enden av stokken og kanskje 2–3 på midten. Kvar skogeigar hadde også ei blinkeøks med eige merke på. Denne øksa hadde hoggeøks på eine sida og eit merke på andre sida. På Eika hadde me E som merke. Før hogsten starta, gjekk skogeigaren ut og blinka dei trea som skulle hoggast. Så kom tømmerhoggaren og felte dei trea som var blinka ut. Tømmerhogsten var det ein kallar “bledningshøgst”, det vil si at ein lot yngre tre stå att. Tømmerhoggaren fekk betaling per kubikk.

Skogshesten var i bruk fram til lenge etter krigen, og for mange stod hesten for transporten av tømmerstokkane ut av skogen fram til ut på 1970-talet. Frå 1950-åra tok traktorane meir og meir over, i den første tida små traktorar med belte på, såkalla halvbelte. Så kom det større traktorar, og i dag er det spesialiserte skogsmaskiner som både hogger, kvistar, kappar og køyrer fram tømmeret til lunningsplassane. Der kjem det store tømmertrailarar og fraktar tømmeret ut.

Til transport med hest var det bruka støtting, også kalla stytting. Den var forma som ein kort kjelke som hesten drog med skjækene og med ein tverrstokk over. Den tjukke enden av tømmerstokkane vart bundne fast til denne tverrstokken og heile lasset drege av hesten.

Dette var tungt for hestane, og når tømmeret skulle fraktast langt bruka ein gjerne bukk og geit. Det var to sleder som var kopla saman med kjetting eller berre med at tømmerstokkane bandt dei saman. Heile tømmerstokken var då over bakken, og lasset vart lettare å dra fram.

Tømmertransport midt på 1960-talet

Å hente ut tømmeret som har blitt felt i ulendt terreng har vore arbeidsomt og vanskeleg.  Bildet viser tømmertransport frå dalen innafor Prestehytta ved Vihus midt på 1960-talet.  Då bruka dei ein type løypestreng til å frakte tømmeret fram til bilveg. 

Det blei hengt opp ein wire innover dalen, og tømmeret vart frakta med at hoggarane feste stropp rundt ei klase tømmerstokkar.  Dei ga melding til personen som styrte vinsjen via walkie talkie. Då hoggarane gav melding blei klasen heist opp slik at den vart hengjande i lause lufta, og låst fast.  Så vart klasen vinsja fram av den bensindrevne vinsjen vi ser på bildet.  Då vinsjejobben var gjort vart mekanismen låst opp, og tømmeret blei lagt ned på bakken.  Stroppen rundt klasen vart fjerna, og tømmeret var klart til å bli lasta opp på tømmerbilar.  På denne uthogsten var det Johannes Strand og sonen Hans Strand som med kvar sin tømmerbil køyrde tømmeret fram til Odden brygge.  Der ute vart tømmeret dumpa rett frå tømmerbilen og ut i Norsjø.  Så vart tømmeret trekt over Norsjø med båt, og fløyta gjennom slusene og elvestrekningane fram til Union i Skien.  

Tømmertransporten på Bø stasjon

I 1924 kom jernbanen til Bø. Etter krigen blei tømmertransporten frå Bø stasjon stor. I 1955 blei det bygd eit 200 meter langt sidespor med ein stor 3-tonns tømmerkran på stasjonen. Denne hadde kapasitet til å løfte 12 tonn. Krana kunne tømme ein lastebil i eitt jafs og legge det til rette på jernbanevogna som blei køyrd under krana. Tømmerterminalen på Bø stasjon er framleis i bruk, men lastebilane nyttar nå eigen kran.

Tekst frå Skogbruksmuseet:

«Foreningen til Fællesflødning fra Klevbroen i Flatdal til Norsø, samt videre Udførsel til Skotfossen», seinere kjent Bøvassdragets fellesfløtningsforening, vart skipa i 1862. 30 år seinare vart mrsteparten av flytinga her overteke av Skiensvassdragets fellesfløtningsforening. 1920-åra var ein vanskeleg periode for skogbruket, i Telemark som andre stader. Det var alltid tømmerkjøparane (sagbruka og papirfabrikkane) som hadde fleirtalet i styra i Skiensvassdragets fellesfløtningsforening, og særleg mellom skogeigarane i nedslagsfeltet til Bøvassdraget var det ei utbreidd oppfatning at tømmerkjøparane administrerte det slik at skogeigarane måtte bære ein altfor stor del av fløytingskostnadene. I 1926 skipa skogeigarane Bø og Seljord samflotingslag. Dette skapte konfliktar, men frå 1930-31 fekk samflotingslaget overta fløytinga i Bøvassdraget. Det skulle skogeigarane snart komme til å angre på, for samflotingslaget greidde ikkje å drive flytinga like kostnadseffektivt enn Skiensvassdragets fellesfløtingsforening. Ved utgangen av 1930-åra søke dei den kjøpmannsstyret organisasjonen om dei ville overta att. Dette fekk dei delvis gjennomslag for i 1947, men på premiss som ikkje fritok skogeigarane fra Bø og Seljord frå økonomisk ansvar.

Flåtemaskinen låg ved Gvarvlensa i nordenden av Norsjø. Maskineriet vart nytta til å bunte tømmer. På flåten var det ein kjerrat som trekte sortert tømmer frå lensa. På arbeidsplattforma sto dei med trestenger, og vippa stokkane sidevegs mot skråplanet, slik at dei rulla ned i eit basseng, ei «klubbedokk». Flåtearbeidarane slo kraftige jernvaiarar rundt stokkane, og dei var klare for sleping vidare nedover Skiensvassdraget.